Zemljotresi i njihovo praćenje u RS

Počeci u razvoju seizmologije u Srbiji datiraju posle razornog zemljotresa od 7. aprila 1893. godine, sa epicentrom kod Svilajnca. Geološki zavod Velike škole u Beogradu je tada zahvaljujući akademiku Jovanu Žujoviću, upravniku, i profesoru Svetoliku Radovanoviću započeo prikupljanje podataka o zemljotresima. Prva organizacija seizmološke službe funkcionisala je samo nekoliko godina. Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu je 1906. godine odlučio da izgradi objekat Seizmološkog zavoda na Tašmajdanu, čime je započeto sistematsko proučavanje zemljotresa na teritoriji Srbije.
Zavod je konačno 1995. godine Zakonom o Republičkom seizmološkom zavodu postao posebna organizacija koja obavlja poslove od interesa za Republiku.

Prvi seizmografi postavljeni su 1909. godine, a u junu 1910. godine na instrumentima je zabeležen prvi zemljotres. Za vreme Prvog svetskog rata sva aparatura Zavoda je uništena, a instrumenti polomljeni i pokvareni. Posle opravke instrumenata, Zavod je ponovo počeo da radi 1921. godine. Mehanički instrumenti tipa Vihert, koje je Zavod dobio 1929. godine na ime ratne odštete, postali su osnova instrumentalnog registrovanja zemljotresa sve do 1980. godine. Nabavka prenosnih seizmografa, posle Kopaoničkog zemljotresa, je bila prvi korak u modernizaciji seizmološke službe.
U periodu 1991 – 2005. godina, u Zavodu su sprovedena tehnička unapređenja postojećih analognih seizmoloških stanica u sisteme za digitalnu automatsku akviziciju seizmičkih signala. Broj seizmoloških stanica se povećao na 10 i sa 5 je ostvaren telefonski prenos podataka u centralnu stanicu u Beogradu.
Nakon zemljotresa kod Mionice, na Divčibarama je izgrađen objekat druge stalne seizmološke stanice u Srbiji iz Fonda za obnovu Kolubarskog regiona. Stanica je opremljena seizmološkom opremom visokog kvaliteta, uz povoljne uslove niskog ambijentalnog šuma, pa su registracije sa stanice Divčibare najčešće korišćeni podaci sa Balkana u okviru virtualne evropske seizmološke mreže.
U 2005. godini dostignut je značajan napredak u radu realizacijom projekta donacije Slovačke vlade preko Fonda Beograd – Bratislava. U okviru projekta izvršena je modernizacija seizmoloških stanica Beograd, Svilajnac, Divčibare, Sjenica, Gruža, Đerdap, Niš, Barje i Bajina Bašta čiji se podaci kontinuirano prikupljaju. U Beogradu je postavljen centralni akvizicioni sistem i na njemu je uspostavljeno automatsko prikupljanje podataka i lociranje zemljotresa. Seizmogrami i automatski locirani zemljotresi publikuju se na internetu. Dalji razvoj seizmološke mreže Srbije je usmeren ka povećanju broja stanica, sa neprekidnim prenosom podataka u realnom vremenu u centralnu stanicu u Beogradu i nabavci savremenih širokopojasnih senzora.
Zemljotresi su sa svojim posledicama još od pamtiveka izazivali iskonski strah kod ljudi i životinja. Stihija prirode je rušila ljudske domove koji nisu bili tako izgrađeni da mogu da im odole, sve od pećina koje predstavljaju prvo prirodno sklonište čoveka – pa sve do današnjih domova.
Srbija nije prostor visoke seizmičke aktivnosti, ali se u njoj dešavaju zemljotresi čija magnituda dostiže 5,8 jedinica Rihterove skale. Po svojoj energiji ovi zemljotresi mogu biti i rušilački . Srbija se nalazi u seizmički aktivnom području, u rubnom delu tzv. Sredozemno transazijske seizmičke zone, preciznije Mediteranski pojas.
Zahvaljujući položaju, koji se nalazi na samoj ivici ploče, zemljotresi u Srbiji po seizmolozima ne mogu biti jači od 6,2 do 6,3 po Rihteru.
Trusne oblasti u Srbiji su:
Kopaonička, Rudnička, Krupanjska, Maljenska, Lazarevačka, Svilajnačka, Golubačka, Uroševačko-Gnjilanska, Vranjska i Kraljevačka.
Ovi zemljotresi svojim položajem markiraju najznačajnije žarišne zone u prostoru Srbije. Glavne udare je pratila kopaonička žarišna zona. U njoj su se dešavali izrazito jaki naknadni udari i pet godina posle glavnog udara.
Najšire prihvaćena pretpostavka o genezi zemljotresa u regionu Srbije je da su njihova žarišta vezana za dubinske razlome kao stare oslabljene zone ili pak da njihov uzrok leži u nejednakoj brzini savremenih diferencijalnih vertikalnih kretanja.

Najjačih pet zemljotresa koji su se dogodili u 20. i 21. veku na teritoriji Srbije su:
– Uroševac 1921. godine, jačina 5,7 jedinica po Rihterovoj skali,
– Lazarevac 1922. godine, jačine 6,1 jedinica po Rihterovoj skali,
– Rudnik 1927. godine, jačine 6,0 jedinica po Rihterovoj skali,
– Kopaonik 1980 .godine, jačine 5,8 jedinica po Rihterovoj skali,
– Mionica 1998. godine, jačine 5,7 jedinica po Rihterovoj skali,
– Kraljevo 2010. godine, jačina 5,4 jedinica po Rihterovoj skali .
Epicentar zemljotresa na području Mionice bio je u nekoliko sela te opštine i opštine Ljig, planinskim vencem od Suvobora do Maljena. Tada je samo na području mioničke opštine, prema podacima raznih komisija za popis štete, oštećeno oko 12.000 objekata u 6.500 domaćinstava, a njihova obnova ni do danas nije završena.
Epicentralno područje centralnog Kopaonika nalazi se u zoni čija su naseljena mesta ugrožena sa 8 stepeni MCS skale, prema karti seizmičke regionalizacije Srbije.
Zemljotres 18. maja 1980. godine je taj prognozni intezitet seizmičke opasnosti potvrdio kao realan. Na osnovu prvih kataloga Seizmičkog zavoda može se zaključiti da je od 1900. do 1980. godine konstantno registrovana slaba do umerena seizmička aktivnost na području Kopaonika. Za ranije vremenske periode nema podataka, jer je područje bilo relativno slabo naseljeno i bez objekata čija bi oštećenja bila zabeležena.
U morfološkom pogledu, područje Kopaonika predstavlja visokoplaninsku i planinsku oblast, sa vrlo oštro izdeljenim reljefom. Glavni pravac pružanja Kopaoničkog planinskog masiva je sever-jug. Epicentralno područje lociranih zemljotresa nalazi se, u regionalno geotektonskom pogledu, unutar bloka Kopaonika, u seizmičkoj zoni centralne Srbije. Blok Kopaonika predstavlja južni blok od tri izdvojena (sremski, jadarski, kopaonički) u okviru geotektonske jedinice eksterne Vardarske zone.
Od početka 2009. godine pa do 11. Februara, na području Kopaonika locirano je 32 zemljotresa. Magnitude ovih zemljotresa kretale su se u rasponu od 0.9 do 2.8 jedinica Rihterove skale. U periodu od 9. do 11. februara instrumentalno je registrovan 21 zemljotres. Zemljotresi sa ovakvim intenzitetima nisu mogli da izazovu materijalne štete. Zemljotresi na centralnom području planine Kopaonik su locirani na granici kopaoničkog bloka sa centralnom Vardarskom zonom, u oblasti tektonske dislokacije, koja se prostire pravcem istočno od Prištine i Trepče – centralni Kopaonik-Kraljevo.

Lokacije epicentara su orijentisane u pravcu I-Z, na centralnom delu Kopaonika koji grade velike mase vulkanskih stena, čiji kontakti sa susednim stenama su skoro isključivo tektonski. Osim velikih masa, manja ofiolitska tela, posebno uz istočni obod bloka, pokazuju vrlo složene tektonske odnose sa svim tvorevinama oblasti.
Poslednji jači zemljotres u Kopaoničkoj zoni registrovan je 10. aprila 1998. i imao je magnitudu 4.5 jedinica Rihterove skale.
S obzirom da je očekivani zemljotres maksimalne jačine za ovo područje registrovan pre samo 29 godina, u njemu se ne očekuje ponavljanje ovakvog zemljotresa ali su mogući slabiji zemljotresi magnituda do 4.5 jedinica Rihterove skale.
Fotografije preuzete sa:
www.tvbest.rs
mondo.rs
www.pressonline.rs
www.kurir.rs