Beloglavi Sup – retka ugrožena i zaštićena vrsta Srbije

Beloglavi sup (Gyps fulvus) je velika ptica lešinar iz familije Accipitridae koja živi na području jugozapadne Azije, severne Afrike i južne Evrope. Odrasle jedinke se razlikuju po tome što imaju belu paperjastu kragnicu pri osnovi vrata, dok mladi imaju smeđu kragnu. Često je ubijan u lovu i nehotice trovan. Brojnost u Srbiji mu je u porastu – zbog unapređenja zaštite i prehranjivanja. Beloglavi sup je dugačak od 93 do 110 cm, a težak od 6 do 13 kg. Raspon krila se kreće od 240 do 280 cm. Po izgledu to je tipični lešinar Starog Sveta, sa belom ogoljenom glavom i vratom i žutim kljunom, širokim krilima i kratkim repnim perjem. Kad se izlegu, ptići su goli. Kao i drugi lešinari hrani se strvinama, pretežno uginulim životinjama koje nalazi krstareći nebom (često leteći u jatima) i pokrivajući široko područje u potrazi za hranom. Često šišti i grokće naročito kada se hrani. Ponekad formira kolonije. Gnezdi se na liticama planina ležući po jedno jaje.

Rasprostranjenost u Evropi i Bliskom Istoku
Populacija ovih ptica u Španiji iznosi nekolino desetina hiljada nasuprot broju od samo nekoliko hiljada koliko ih je bilo 1980. godine. Brojno stanje na Pirinejima je pogođeno propisima Evropske komisije koji zabranjuju ostavljanje lešina na poljima zbog opasnosti od širenja BSE (kravljeg ludila). To je značajno smanjilo izvor hrane beloglavog supa. Iako uobičajeno, ova ptica ne napada krupniji živi plen. Postoje izveštaji da na ovom području beloglavi sup napada mlade, slabe i bolesne životinje zbog smanjenog izvora lešina. Na teritoriji Francuske je uspešno izvršeno ponovno naseljavanje beloglavog supa na području Centralnog Masiva. Ova populacija sada broji oko 500 ptica. U Belgiji i Holandiji oko 100 beloglavih supova viđeno je na leto 2007. godine. To je bio deo pirinejske populacije koja je zalutala u potrazi za hranom. Na prodručju Nemačke je ova vrsta izumrla sredinom 18.veka. Ipak povremeno sa Pirineja doleti jedan broj ptica u potrazi za hranom. Postoje planovi za ponovno naseljavanje ove vrste na Alpe. U Austriji postoji mala populacija u okolini zoološkog vrta u Salzburgu, a često se mogu videti i delovi populacije sa Balkana u potrazi za hranom. Švajcarska ima na svojoj teritoriji populaciju od nekoliko desetina ptica. Beloglavi sup u Italiji je preživelo samo na Sardiniji, ali je izvršeno ponovno naseljavanje na nekoliko drugih lokacija. Kao rezultat toga – nekoliko primeraka je uočeno 2006. godine na masivu Gran Sasso u središnjoj Italiji. U Hrvatskoj, kolonija beloglavog supa se može naći blizu grada Beli, na ostrvu Cresu. Tamo se gnezde na nižim visinama, sa pojedinim gnezdima tek 10m iznad nivoa mora. Zbog toga je kontakt sa ljudima uobičajen.
U Srbiji postoji oko 60-65 parova beloglavog supa u zapadnim delovima zemlje, oko planine Zlatar, a takođe i 35 ptica u kanjonu reke Trešnjice. Lov na ove ptice je zakonom zabranjen. U Grčkoj postoji oko 1000 ovih ptica. Na ostrvu Kritu mogu se naći u planinskim područjima, ponekad u grupama od po 20 jedinki. Na Kipru postoji kolonija u Episkopi na jugu ostrva. Kolonije beloglavog supa se mogu naći u severnom Izraelu, posebno na Golanskoj visoravni, kao i planini Karmel i pustinji Negev gde je izvršeno ponovno naseljavanje.

Izgled
Beloglavi sup je ogromna orlušina srazmerno male glave i kratkog repa. Beloglavi sup zauzima prvo mesto među velikim jedriličarima. Kada je vreme lose, primoran je da jako udara krilima ne uspevajući da se podigne u visinu, ali kada su uslovi povoljni – on se lako kreće sa masama toplog vazduha koje ga podižu u vazdušno prostranstvo i skoro trećinu dana provodi u klizećem letu potpuno raširenih krila dok su mu velika konturna pera potpuno odvojena jedno od drugog poput prstiju na ruci i, pod dejstvom vazdušnog pritiska, savijena na gore.
Gledano sa strane, krila su mu blago uzdignuta, a silueta ptice podseća na vrlo spljošteno slovo V. Kada traži hranu beloglavi sup se ne penje na veliku visinu, međutim kada utoli glad – tada se prepušta strujama i zabeleženo je njegovo prisustvo na 4500m, pa čak i preko 5500m nadmorske visine.
U potrazi za lešinama beloglavi sup u klizećem letu ispituje doline i kosine planina na kojima živi. Udaljava se do 10, 20, pa čak i 50 kilometara od litice na kojoj provodi noć u društvu pripadnika svoje vrste. Beloglavi sup uginule zivotinje otkriva ne po njihovom mirisu vec pomoću svog oštrog vida. Utvrđeno je da na udaljenosti od 3km on još uvek može da raspozna predmet od samo 30cm dužine. Takođe, kao jedan od pokazatelja gde je hrana koriste mu gavranovi i bele kanje koje su takođe ljubitelji lešina i čim se neka od tih ptica spusti on se približava (ne spuštajući se na tlo) da bi ispitao okolinu.
Na lešini najgladniji zauzimaju istureniji položaj u odnosu na druge. Rasteruju ih idući paradnim korakom: pri svakom koraku jednu nogu dižu vrlo visoko rastavljajući prste. Ako su supovi malobrojni i među njima nema izgladnelih, ovaj ceremonijal se ne poštuje i svaki se ustremljuje na plen. Svojim ogromnim kljunom beloglavi sup uspeva da probije kožu i u otvor koji je napravio uvlači glavu da bi izvukao komade utrobe. Za pola sata tridesetak beloglavih supova moze da svede samo na skelet jelena lopatara čija je prosečna težina šezdeset kilograma.

Kako Beloglavi sup ima sve manje i manje prilika da nađe uginulu stoku maksimalno se koristi onim lešinama koje nađe i ponekad se nakljuka do te mere da ima poteškoća pri uzletanju. U tom slučaju jedan obrok mu je dovoljan za nedelju dana, pa i duže. Posle obroka obično trlja glavu natopljenu krvlju uz zglob krila da bi je očistio.
Vrlo društven, beloglavi sup provodi svoj život u grupama, a gnezdi se često u kolonijama sastavljenim od manjeg ili većeg broja jedinki. Kolonije su smeštene na teško pristupačnim liticama i ženka u gnezdo koje je napravljeno od granja i suve trave, snese jedno jaje na kome leže oba roditelja. Kada se mladunče izlegnem i muzjak i ženka učestvuju u njegovom hranjenju, a to nastavljaju da čine i nakon njegovog izletanja iz gnezda. Mladi supovi su polno zreli tek u četvrtoj ili petoj godini života, a jednom formirani parovi ostaju zajedno tokom čitavog života. Išćezavanjem nomadskog načina stočarstva došlo je i do opadanja populacije beloglavih supova. Još jedan bitan uzrok stradanja beloglavih supova jeste trovanje. Naime, ljudi su godinama bacali otrovne lešine i trovali vukove, ali je pored vukova stradao i veliki broj supova.
Takođe, jedan broj supova strada ili biva ubijen za privatne zbirke ili zoološke vrtove. U našoj zemlji, u kanjonu reke Uvac, nalazi se najveća kolonija beloglavih supova na Balkanu i ona je najbolji pokazatelj kako ljudi i životinje mogu da žive u međusobnoj zajednici uz samo malo tolerancije i dobre volje.
Organizovana briga za beloglave supove doprinela je povećanju njihove populacije, tako da se procenjuje da ih u kanjonu Trešnjice sada ima oko 50 odraslih jedinki. Do gnezda supova na liticama može da dopre samo pogled, ali ne i ljudska noga, jer su skrivena između kamenih škriljaca. Mesto odakle se nadgleda su čeke, ali i do njih se ne može lako doći. Od puta do mesta gde se posmatraju treba preći oko četiri stotine metara, i to po nepristupačnom i strmom terenu.
U narednom periodu planiraju se sledeće aktivnosti :
– izgradnja više hranilišta,
– rad na edukaciji stanovništva,
– praćenje kretanja supa izvan kanjona Trešnjice,
– zaštita lešinara na području Balkana.
Fotografije preuzete sa: sh.wikipedia.org, zlatarskojezero.com, forum.krstarica.com