Životna sredina i održivi razvoj : Gradac, dragulj Zapadne Srbije prvi deo

Kanjon reke Gradac je jedan od najlepših u Srbiji. Gradac je jednim delom ponornica. Specifična morfologija terena, veliki broj pećina, kao i biljnih i životinjskih vrsta čini ovaj lokalitet zanimljivim za istraživanje. Reka Gradac je jedna od najčistijih reka u našoj zemlji. Ceo tok reke je pod zaštitom Republike Srbije, a donji tok sliva, od manastira Ćelije do ušća u Kolubaru, je pod posebnom zaštitom. Podzemne i površinske vode su odličnog kvaliteta i uz normalne metode obrade se koriste u konzumerske svrhe.

Prilikom obilaska donjeg toka sliva naišao sam na nekoliko arheoloških nalazišta, a potom i na nekoliko manastira koji su u skladu i potpuno okruženi prirodom. Dodatnim istraživanjem sam došao do podataka o zabrani gradnje infrastrukture i dozvola za rad arheoloških istraživanja i postojanja verskih objekata. Prilikom obilaska terena u gornjem toku uočio sam geomorfologiju terena zbog koje su svi izvori i vrela na levoj strani obale. Takođe zbog ovih karakteristika kanjon je prirodno zaštićen od prevelikog uticaja čoveka, tj. od industrije i poljoprivrede. Kanjon je dubok i ispresecan velikim brojem pećina. Svake godine se otkrije neka nova. Ove pećine su stanište velikog broja reliktnih vrsta koje se mogu naći samo na ovom prostoru. Iz meteorološke stanice Valjevo sam dobio podatke o srednjoj godišnjoj temperaturi vazduha, broju sunčanih časova godišnje, oblačnosti, vlažnosti vazduha, strujanju vazduha i padavinama. Na osnovu ovih podataka došao sam do zaključka da ova oblast ima posebnu mikro klimu. Zahvaljujući ovakvim klimatskim uslovima ceo ekosistem na ovom prostoru je izuzetno zdrav.

Primetio sam veliki broj retkih životinja i biljaka (vidre, rakovi, kornjače, pastramke…) na osnovu kojih sam došao do zaključka o čistići vode. Analize zemljišta i podzemih i površinskih voda na 8 lokacija duž sliva reke Gradac su potvrdile moju pretpostavku o kvalitetu vode. U donjem slivu sam pričao sa meštanima koji koriste vodu iz bunara i dobio sam potvrdu da je voda testirana i adekvatna za piće. Grad Valjevo, na oko 3.5km od ušća Gradca u Kolubaru, ima crpnu stanicu za preradu vode.
Valjevo je, inače, grad i sedište opštine Valjevo i Kolubarskog upravnog okruga. Nalazi se u Zapadnoj Srbiji, u Kolubarskom okrugu, na nepunih 100 kilometara južno od Beograda. Gradsko jezgro smešteno je u kotlini kroz koju protiče reka Kolubara.Valjevo spada među veća i razvijenija naselja u Srbiji. Prema popisu iz 2002.godine, grad Valjevo ima 61.035 stanovnika, a cela opština Valjevo ima 96.761 stanovnika. Reka Gradac pripada Kolubarskom slivu koji obuhvata Jablanicu i Obnicu koje se spajaju u Kolubaru, a u Kolubaru se ulivaju i Ljubostinja, Ribnica, Lepenica i Toplica.

Gradac je reka ponornica koja izvire ispod planine Povlen, a posle nekoliko kilometara ponire i ponovo izbija kod sela Bogatića, poviše manastira Ćelije, kod Jakog izvora. Odatle do Ćelija, Gradac teče kroz krivudavu klisuru, pravi izvestan luk oko manastira i odlazi prema Valjevu, gde se uliva u Kolubaru.
Reka Gradac se nalazi na području opštine Valjevo, odnosno katastarske opštine Degurić, Lelić, Brangović, Kovačice, Bačevci, Gornje Leskovice i Belić, ukupne površine 1.268,06,88 ha.
Pored mnogobrojnih retkih vrsta ptica i životinja, pre nekoliko godina se čak pojavio i rakunopas. Klisura Gradca jedinstvena je i po tome što krije više od 70 pećina, a stalno se otkrivaju nove. Ni mnogo veće i poznatije klisure u Srbiji nemaju toliko pećina.Po veličini odaja i dužini prostiranja, najpoznatija je Degurićka pećina. U špiljama klisure Gradca otkriveni su tragovi paleolita, antičkog i srednjevekovnog doba, kelije-isposnice.
U zaštićenom prirodnom dobru, uočava se verovatno i najvažniji lokalitet kanjona Gradca, grandiozna i danas od pogleda veoma skrivena tvrđava u selu Brangović. Ovo je ujedno i prvi spomen arheoloških tragova u samom kanjonu, tako da to predstavlja i najranije naučno znanje o ljudskim materijalnim tragovima iz prošlosti. Dosta dugo, praktično do polovine prošlog veka, nisu zabeleženi nikakvi radovi niti arheološko proučavanje ove oblasti.
Visoka pećina
Visoka pećina – Ona se nalazi visoko uzdignuta nad rečnim kanjonom, u kamenitom i strmom okruženju sela Brangović, preko 100 metara iznad Gradca. Ona je nekada bila sasvim nepoznata, i speleološki i arheološki. U debelim naslagama otkriven je veći broj životinjskih kostiju koje se mogu prepoznati kao delovi skeleta pećinskog medveda, hijene, vuka i drugih sitnih glodara. Visoku pećinu bi valjalo posmatrati kao potencijalni arheološki lokalitet koji je otkiven i kao takav zaineresovao naučnu javnost.

Veterinarska stanica
Valjevo – Veterinarska stanica – Tokom arheoloških iskopavanja na stadionu „Krušik“ 1985. godine, tim stručnjaka je pored Veterinarske stanice otkrio lokalitet iz vremena mlađeg neolita. Na desnoj, visokoj obali Gradca, neposredna ispred ušća ove reke u Kolubaru, istražena su dva istražna rova, sa ambicijom da se otkriju ostaci srednjevekovnog naselja i valjevskog trga. Umesto toga, na blizu 0.5 m dubine, otkriveni su nedvosmisleni tragovi manjeg praistorijskog naselja. Čitav horizont okupacije prekriven je delovima keramičkih posuda. Njihovom analizom zaključeno je da se mogu odrediti u mlađu fazu vinčanske kulture.
Belić – Selište
Belić – Selište – Prilikom sistematskih arheoloških rekognacija zapadne Srbije, koja je uradio Arheološki institut još 1949. godine, identifikovani su prvi nalazi „neolitske grnčarije grube fakture“. Nalazi su otkrivani na više njiva porodica Novaković, Avramović i Milivojević. U istom istraživanju, ovaj se lokalitet pominje i kao srednjevekovno naselje. Povučeni ovim informacijama, arheolozi Istraživačke stanice Petnica su 1996.godine terenski istražili atar sela Belić. Na potezu Selište, koji se nalazi ispod severoistočne strane brda Bobija, na Velikim sastavcima, nalazi se ovaj lokalitet. On je udaljen nekih 150m od desne obale Gradca, koji na tom mestu pravi veliku okuku. Sistematskom kolekcijom površinskih nalaza, utvrđeno je da se radi o maloj, sezonskoj stanici iz vremena finalnog neolita. Otkriveni su delovi keramičkih crnopečenih posuda, alatke od kremena, a vidljivi su na površini i retki tragovi stambene arhitekture. Ovo povremeno naselje pripada vinčanskoj kulturi i to njenoj poslednjoj fazi, te se može smestiti u vreme oko sredine IV milenijuma pre naše ere.
Brangović – Branig
Brangović – Branig – Pravi dragulj u arheološkoj slici Gradca čini veliko srednjovekovno utvrđenje Jerinin grad na zapadnim obroncima brda Branig, u selu Brangović. Ostaci grada nalaze se na desnoj obali Gradca, koja se dosta strmo spušta prema obali. Razvaline ovog grada narod je zvao Bežane, jer su se tu sklanjali pred Turcima. Gradske zidine meštani pripisuju „prokletoj“ Jerini.

Selo Brangović se nalazi na oko 7 km jugozapadno od Valjeva. Brdo Branig je sa južne, zapadne i severne strane okruženo koritom reke Gradac. Nadmorska visina brda je 513m a njegov niži vrh na kome su ostaci zidova utvrđena je na nivou od 440m. Brdo je u celosti pokriveno gustom šumom a prilaz vrhu je moguć jedino sa istočne strane, iz pravca sela Brangović, kao i nešto teže sa zapadne strane od korita Gradca. Južnu i jugozapadnu stranu brda štite visoke, nepristupačne litice, dok je severna strana izbrazdana dubokim, okomitim jarugama.

Fotografije preuzete sa: